O PROJEKCIE

RAZEM I OSOBNO

Projekt "Razem i osobno" realizowany jest przez Stowarzyszenie Nauczycieli Edukacji Początkowej w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Europejskiego Funduszu Społecznego (Priorytet III - Wysoka jakość systemu oświaty, Działanie 3 - Poprawa jakości kształcenia, Poddziałanie 4 - Modernizacja treści i metod kształcenia) okresie od 1 marca 2014 roku do 31 lipca 2015 roku. Operatorem Projektu (Instytucją Pośredniczącą) jest Ośrodek Rozwoju Edukacji, a partnerem Fundacja Ekologiczna Wychowanie i Sztuka "ELEMENTARZ".

Charakterystyka projektu:

I. Uzasadnienie potrzeby realizacji projektu

Meritum Projektu „Razem i osobno" jest opracowanie i wdrożenie innowacyjnego programu nauczania stanowiącego odpowiedź na zdiagnozowane problemy:

Problem główny:

Nauczyciele nie są wyposażeni w spójną koncepcję nauczania, która w sposób systemowy pomogłaby na poprawienie jakości kształcenia. W szczególności rzecz dotyczy niewystarczającej efektywności nauczania w zakresie nauk matematycznych, umiejętności uczenia się, przedsiębiorczości i stosowania TIK na I etapie edukacyjnym, ze szczególnym uwzględnieniem szkół wiejskich pracujących w systemie klas łączonych i z uczniami ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi (SPE).

Raport Ogólnopolskiego Badania Umiejętności Trzecioklasistów - OBUT (IBE 2013) wskazał na lepsze przygotowanie uczniów w zakresie edukacji polonistycznej (64,6%) niż matematycznej (59,0%). Wyniki potwierdza Raport Ogólnopolskiego Sprawdzianu Kompetencji Trzecioklasisty - język polski 15,05%, matematyka 14,20% (Operon 2013). Badania własne Stowarzyszenia Nauczycieli Edukacji Początkowej przeprowadzone w 21 szkołach wśród 60 nauczycieli (59k) klas I -III, wykazały, że aż 39 (39 k) uważa, że dostępne programy nauczania w niewystarczający sposób traktują treści matematyczne oraz, że stwarzają one uczniom zdecydowanie więcej problemów niż edukacja polonistyczna; 52 (51 k )uznała, że programy nie kształtują postawy przedsiębiorczości oraz nie uczą, jak się uczyć. 54 (53 k) stwierdziła, że zwiększenie TIK w nauczaniu pozytywnie wpłynie na zainteresowanie dzieci nauką, efektywność nauczania i jakość kształcenia.

Problemy w mikroskali zdiagnozowano w szkołach podstawowych: w Bezmiechowej -województwo podkarpackie, pow. leski, gmina Lesko (SP1); w Głębokiem -województwo podkarpackie, pow. krośnieński, gm. Rymanów (SP2) w Golcach - województwo podkarpackie, pow. niżański gm. Jarocin (SP3); w Łążku Ordynackim -województwo lubelskie, pow. janowski, gm. Janów Lubelski (SP4); w Soli Kiczorze -województwo śląskie, pow. żywiecki, gm. Rajcza (SP5) Do najważniejszych problemów należą:

Niskie umiejętności myślenia matematycznego i korzystania z podstawowych narzędzi matematycznych w życiu codziennym. W każdej ze szkół kompetencje matematyczne (wskaźnik 1) są gorsze niż polonistyczne (wskaźnik 2):

SP 1 - 59%,77% (OBUT 13)
SP2 - 14,0%, 15,0 % (Operon 13)
SP3 - 12,33pkt, 14,66 (Operon 13)
SP4 - 64,8%, 68,5% (OBUT 13)
SP5 - 15,06 %, 16,0% (Operon 13)

Niska umiejętność kształtowania wśród uczniów umiejętności uczenia się, niewystarczająco zaakcentowane postawy przedsiębiorczości, brak zainteresowań i niska motywacja do nauki. W ankiecie „Problemy uczniów" przeprowadzonej wśród 60 nauczycieli (59 k), w tym nauczycieli objętych projektem 40 (40k) wskazało na „nieumiejętność samodzielnego uczenia się" i niewystarczającą wiedzę „jak się uczyć", 39(38k) podkreśliło „spadek zainteresowań", zaś 37(37k) „obniżającą się motywację do nauki", 35(35k) „brak wiary w sens uczenia się". (Badania własne SNEP VIII13). Problem w dużej mierze ma podłoże w zaniedbaniach środowiskowych związanych z sytuacją bytową uczniów i ich rodzin. Wszyscy nauczyciele objęci projektem (100%) stwierdzają, że nie znają skutecznych sposobów na rozwijanie potencjału uczenia się uczniów.
Niski poziom popularności wykorzystania na I etapie edukacyjnym TIK. Badania własne SNEP (VIII 13) przeprowadzone w 21 szkołach (w tym objętych projektem) wśród 60 nauczycieli (59 k) klas I - III wykazały, że 40(39 k) za niewystarczającą uważa 1 godzinę lekcyjna tygodniowo zajęć z wykorzystaniem komputera. 29 (29k) nauczycieli w cytowanym badaniu uważa, że nauczanie w zbyt wielkim stopniu koncentruje się na pracy z podręcznikiem, zaś dostępne materiały i narzędzia edukacyjne nie zaspokajają w uczniach naturalnej ciekawości świata. Niepokoi fakt, że uczniowie w niewielkim stopniu korzystają z cyfrowych narzędzi edukacyjnych. Komputer służy bardziej do gier i oglądania filmów niż do edukacji - tak odpowiada aż 99 (40k) na 125 uczniów (Badania własne SNEP IV13). Na niewystarczającą wiedzę w zakresie wykorzystania TIK wskazują wszyscy nauczyciele szkół objętych projektem.
Brak zastosowania skutecznych metod i narzędzi dydaktycznych, niewielka popularność metody projektu edukacyjnego w szczególności w przypadku pracy w klasach łączonych. Nauczyciele stosują model edukacji zintegrowanej, lecz w formule odrębnych tematycznie jednostek lekcyjnych, bez wdrożenia metody projektu edukacyjnego. Raport z pilotażowej diagnozy potrzeb rozwojowych szkół (ORE 2011) wskazuje na „brak wsparcia ze zorganizowaniem w szkole modelu pracy projektowej". Badanie własne Partnera wykazały, że tylko w 1 na 21 szkół okazjonalnie stosuje się metodę projektu (VIII 13). Na potrzebę doskonalenia w tym zakresie wskazuje 56 n-li (55k) kl. I - III wśród 60 badanych (w tym 100 % objętych projektem -15 nauczycieli).
W szczególnie trudnej sytuacji są n-le pracujący w systemie klas łączonych. Mimo, że zjawisko to dotyczy aż 18,3% szkół w Polsce, traktowane jest, jakby go nie było. W w.śl.-10,3%, podk.-20,9%, lubel-32,1%. (R. Pęczkowski 2010, jedyne badania). Na problem nie odpowiadają władze, uczelnie brak przewodników, podręczników pomagających uczyć w grupach mieszanych wiekowo - nauczyciele zostają z problemem sami. Do częstych - bardzo szkodliwych praktyk należy prowadzenie równoległych zajęć z dwoma klasami na tematy ze sobą nie powiązane. Tymczasem aż w 24 państwach Europy funkcjonują modele pracy z grupą różnowiekową, a kraje je stosujące należą do czołówki edukacyjnej w Europie (np. Holandia, Finlandia - 2 miejsce w badaniach PISA 09). Szkoły objęte projektem to małe wiejskie szkoły i w 100% występuje w nich zjawisko kl. łączonych. Wszyscy nauczyciele objęci projektem oczekują wsparcia w tym zakresie.

Problemy te wskazały na konieczność zmiany programu nauczania i zastosowania koncepcji pozwalającej kompleksowo wyeliminować nakreślone problemy. Dlatego też posłużymy się koncepcją BLP (Building Learnig Power) tj. „Rozwijanie potencjału uczenia się" opracowaną przez prof. Guy'a Claxtona z Uniwersytetu Winchester w Wielkiej Brytanii, światowej klasy naukowca w dziedzinie edukacji i badań nad umysłem. Koncepcja ta wskazuje, jakie dyspozycje w uczeniu się należy kształcić, by rozwijać kompetencje kluczowe i przygotować uczniów do dobrego funkcjonowania teraz i w przyszłości.

Rozpoznanie problemów i sformułowanie celów objęło konsultacje z nauczycielami, Partnerem, rodzicami oraz organizacjami pozarządowymi: Federacją Inicjatyw Oświatowych, Fundacją Rozwoju Dzieci im. J. A Komeńskiego, Stowarzyszeniem „Edukator".

Projekt nawiązuje do dokumentów strategicznych:

Raport Polska 2030 „Strategia Rozwoju Edukacji, „Kompetencje kluczowe w uczeniu się przez całe życie" oraz Strategiami Rozwoju wszystkich województw i gmin objętych Projektem. Realizacja będzie miała wpływ również na inne podmioty: nauczycieli -poprzez dostęp do nowego innowacyjnego programu, innych szkół -poprzez możliwość zaadoptowania programów w swoich placówkach.

II. Cele projektu:

Celem głównym projektu jest poprawa jakości kształcenia poprzez opracowanie i wdrożenie jednego innowacyjnego programu nauczania dla I etapu edukacyjnego możliwego do zastosowania również w klasach łączonych wraz z kompleksowym wsparciem metodycznym prowadzącym do rozwoju myślenia matematycznego, umiejętności uczenia się, przedsiębiorczości oraz posługiwania się TIK, w okresie III 14 - VIII 15.

Cele szczegółowe to:

Wzrost umiejętności 67 (31k) uczniów (w tym również ze SPE) w zakresie myślenia matematycznego poprzez zastosowanie w programie metod wdrażających do posługiwanie się matematyką w praktycznym celu w okresie IX 14 - VI 15
Wzrost umiejętności uczenia się i przedsiębiorczości wśród 67 u (31 k) poprzez innowacyjne metody oparte o koncepcję BLP zaproponowane w programie w okresie IX 14 - VI 15
Wzrost umiejętności 67 u (31 k) posługiwania się TIK, w tym wyszukiwania i korzystania z informacji, poprzez szerokie uwzględnienie tych umiejętności w programie w okresie IX 14 - VI 15
Polepszenie efektywności nauczania w szkołach objętych projektem poprzez szkolenia, opracowanie i zastosowanie przez 15 nauczycieli (15k) we wdrażanym programie nauczania narzędzi odpowiadających potrzebom uczniów, w tym również uczących się w systemie kl. łączonych w okresie IX 14 - VI 15

III. Grupy docelowe projektu

Głowna grupa docelowa to:

SP 1 w Bezmiechowej (w. podk.) - 11 u (9k)
SP 2 w Głębokiem (w. podk.) - 13 u (7k)
SP 3 w Golcach (w. podk.) - 12 u (3k)
SP 4 w Łążku Ordynackim (w. lubel.) - 14 u (4k)
SP 5 w Soli Kiczorze (w. śl) - 17 u (5 k)

Wybór grupy docelowej miał bardzo istotne przesłanki: Wybrane szkoły napotykają bariery:

finansowe -wszystkie znajdują się na terenach wiejskich o bardzo wysokim stopniu bezrobocia: pow. żywiecki 17%, niżański 20,7%, leski 23,4%, krośnieński 19,6%, janowski 15,4%, (WUP 2013); mała liczebność uczniów skutkuje niską dotacją;
geograficzne -w oddaleniu od ośrodków szkoleniowych, z utrudnioną komunikacją;
instytucjonalne -szkoły zostały uratowane przed likwidacją.

Pośrednia grupa docelowa to:

67 uczniów klas pierwszych (31 k). Diagnoza wskazała, że największe trudności na jakie napotykają dzieci dotyczą umiejętności w zakresie myślenia matem. 42 (20k) na 67 badanych 5 i 6-latków. Większość uczniów objętych projektem to dzieci ze SPE - specjalnymi potrzebami edukacyjnymi wynikającymi z zaniedbań środowiskowych związanych z sytuacją bytową ucznia i jego rodziny (35 ucz,12k); zaś 22 (12k) to uczniowie ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się, w szczególności w zdobywaniu umiejętności matematycznych (Badania własne SNEP - X 13)
15 nauczycieli (15k) kształcenia zintegrowanego szkół objętych projektem - głównie to nauczyciele mianowani i dyplomowani, deklarujący niewystarczającą wiedzę i umiejętności w zakresie skutecznego rozwijania wśród uczniów umiej. matematycznych, umiejętności uczenia się, pracy metodą projektu, metodyki nauczania w kl. łączonych i stosowania TIK. 100% nauczycieli wyraziła chęć doskonalenia w tym zakresie. W Projekcie uczestniczą wszyscy uczniowie i nauczyciele bez względu na płeć, co spełni zasadę równości szans.

Na etapie przygotowania Projektu przeprowadzono rekrutację wstępną wśród 21 zgłoszonych szkół, zgodnie z regulaminem i planem rekrutacji. Kryteriami wyboru były w kolejności:

Placówki, których nauczyciele oświadczyli chęć tworzenia programu i obudowy dydaktycznej
Oświadczenie o obowiązkowym uczestniczeniu nauczycieli w doskonaleniu
Oświadczenia nauczycieli i dyrektorów szkół o wdrożeniu programu w roku szkolnym 2013/2014
Niskie kompetencje matematyczne i umiejętności uczenia się w klasach „0" i kl. I -III
Nieznajomość nowoczesnych technologii
Występowanie zjawiska klas łączonych
Lokalizacja na terenach wiejskich
Uczniowie ze SPE
Kolejność zgłoszeń, lista rezerwowa

Z Partnerem i szkołami podpisano listy intencyjne. Przed realizacją projektu wszyscy uczestnicy podpisali deklaracje uczestnictwa, zaś szkoły umowy o współpracy.

Informacje o projekcie umieszczono na str. www. Lidera i Partnera oraz na budynkach szkół.

W celu określenia barier, potrzeb i oczekiwań przeprowadzono badania ankietowe i wywiady.

Bariery to: Obawy przed nową formułą programu nauczania i nieznanymi metodami, oraz brakiem możliwości zakupu sprzętu komputerowego spowodowanego złą kondycja finansową.

Potrzeby: Dostosowanie oferty szkół do potrzeb efektywnego kształcenia, wzrost wiedzy n-li w zakresie nowoczesnych form nauczania, w tym TIK.

Oczekiwania: Podniesienie jakości pracy szkół poprzez wdrożenie innowacyjnego programu i wzrost potencjału uczniów; poznanie skutecznych metod pracy z uczniami ze SPE.

W pracach nad programami uczestniczą autorzy wyłonieni na podstawie złożonych ofert.

IV. Zadania projektu:

Opracowanie innowacyjnego programu nauczania dla I etapu edukacyjnego w okresie III 2014 - VIII 2014 Program „Razem i osobno" skierowany do całego etapu edukacyjnego obejmuje wszystkie treści podstawy programowej, zgodnie z Rozporządzeniem MEN z 27.08.12. oraz uwzględnia pracę z uczniami ze SPE. Są to zintegrowane moduły z wykorzystaniem TIK. Jego innowacyjność dotyczy:
1. umiejętności myślenia matematycznego - korzystania z podstawowych narzędzi matematyki w życiu codziennym oraz prowadzenia elementarnych rozumowań matematycznych
2. umiejętności uczenia się jako sposobu zaspakajania naturalnej ciekawości świata, odkrywania swoich zainteresowań i przygotowania do dalszej edukacji
3. umiejętności posługiwania się TIK
Te trzy innowacyjne obszary zostaną wsparte rozwijaniem postaw przedsiębiorczości, co zostanie osiągnięte za pomocą metody projektu edukacyjnego. Program uwzględnia metodę Projektu Edukacyjnego w 3 wersjach:
1. Klasycznej z wykorzystaniem strategii KWL - Co wiemy? Czego chcielibyśmy się dowiedzieć? Jak się tego dowiemy? Czego się nauczyliśmy?
2. W oparciu o story-line - treści złożone z epizodów, z których wynikają pytania kluczowe i interdyscyplinarne formy działalności, w tym edukacja w plenerze
3. Webquesty -metoda projektu w oparciu o Internet
Program oparty jest na nowatorskiej filozofii BLP (Building Learning Power) - koncepcji konstruktywistycznego, świadomego uczenia się, jak się uczyć z nastawieniem na świadomość własnych sił i słabości, kreatywność i współpracę z innymi oraz rozwijanie potencjału ucznia i planu daltońskiego. Zakres treści dla klas I będzie opracowany w dwóch spójnych tematycznie wersjach, lecz ze zróżnicowanym poziomem wymagań dla 6-latków i 7-latków (wzorowanym na założeniach M. Montessori) W programie podane zostaną sposoby indywidualizacji oraz pracy grupowej opartej o uczenie się we współpracy. Tematyka podkreśli zasady zrównoważonego rozwoju. Program skierowany będzie do szkół, w których klasy pracują oddzielnie jak i do szkół, w których występuje zjawisko kl. łączonych. Nawiązuje do programu dla dzieci polskich przebywających poza granicami kraju „Rok Polski" (MEN. Projekt „Opracowanie i pilotażowe wdrożenie innowacyjnych programów..."). Jest on opracowany dla grup mieszanych wiekowo, jako że w polonijnych szkołach sobotnich często uczą się dzieci z kilku roczników. Opracowany program poddany będzie 2 recenzjom, następnie wpisany do Szkolnych Programów Nauczania i wydrukowany.
Opracowanie przewodników dla nauczycieli i obudowy dydaktycznej dla uczniów w okresie III 2014 - VI 2015 Opracowanie będzie przebiegało w 2 etapach:
- IV - VIII14 - przewodnik i obudowa dydaktyczna dla klas I
- IV - VIII14 - poradnik „Praca z uczniami ze SPE na bazie programu „Razem i osobno"
- VIII 14 - VI 15 - przewodniki i obudowa dyd. dla kl. II i III
Trzy przewodniki metodyczne (dla kl I, II, III) wzbogacone będą o utworzone na stronach www webquesty i scenariusze, uwzględniające TIK oraz o treści ekologiczne. Przewodniki wraz ze scenariuszami będą opracowane także w formie e-przewodników, co pozwoli nauczycielom na ich modyfikację i dostosowanie do potrzeb uczniów. Poradnik dla uczniów ze SPE obejmujący kl. I - III ze szczególnym uwzględnieniem specyficznych trudności w uczeniu się z naciskiem na trudności w matem. (2 os. Zespół autorski) Trzy pakiety obudowy dydaktycznej dla uczniów kl. I, II, III z uwzględnieniem dzieci ze SPE - będą to karty pracy spójne tematycznie lub problemowo dla klas I - III, jednak na różnym poziomie trudności oraz gry planszowe. Opracowane zostaną w klasycznej wersji „papierowej" i w postaci tzw. „internetowego podręcznika modułowego". Każdą stronę nauczyciel będzie mógł pobrać osobno i wydrukować tylko te, które uzna za niezbędne. Karty pracy dla uczniów, zwłaszcza na etapie wczesnoszkolnym muszą być poparte ilustracją
Przygotowanie szkół i nauczycieli do realizacji innowacyjnego programu nauczania w okresie III 2014 - VIII 2014
1. Przeprowadzenie 40 h warsztatów metodycznych w formule wyjazdowej dla nauczycieli:
  - Moduł 1: Założenia programu „Razem i osobno" - 5 h
  - Moduł 2: Koncepcje pracy w grupach mieszanych wiekowo-5 h
  - Moduł 3: Filozofia BLP-8 h
  - Moduł 4: Metoda story-line-5 h
  - Moduł 5: TIK - w tym metoda webquestu-7 h
  Każdy uczestnik (15 nauczycieli) otrzyma materiały szkoleniowe.
2. Testowanie metod i sposobów pracy wykorzystywanych w programie nauczania (III- VI 14)
Wdrożenie program w praktykę szkolną - objęcie programem około 67 uczniów (31k) w 5 szkołach o okresie IX 2014 - VI 2015 Od IX.14 program zostanie wdrożony do siatki zajęć obowiązkowych. Nauczyciele otrzymają go wraz z obudową dydaktyczną. Na bieżąco będą konsultowali wdrożenie z koordynatorem d/s opracowania i wdrożenia programów, który dokona min. 2 hospitacji diagnozujących w każdej z klas. Opracowane zostaną narzędzia pomiaru skuteczności realizacji programu i arkusz sprawozdawczy. Co miesiąc nauczyciele złożą sprawozdania wskazujące na mocne i słabe strony programu. Poprowadzą lekcje otwarte dla innych nauczycieli i rodziców. Zajęcia będą filmowane i analizowane. Wymiana doświadczeń pozwoli na podniesienie kompetencji nauczycieli, wymianę dobrych praktyk i dyskusję nad metodami i formami pracy w kl. łączonych. Na zakończenie zorganizowane zostanie seminarium upowszechniające dla ok. 100 uczestników z udziałem autorów i ekspertów.

V. Oddziaływanie projektu:

Oddziaływanie projektu przyczyni się do realizacji celu POKL Priorytetu III „Zwiększenie zdolności systemu do kształcenia zorientowanego na efekty nauczania i uczenia się" Poprzez opracowanie i wdrożenie programu, obudowanie go materiałami wspomagającymi osiągnięty zostanie cel główny i cele szczegółowe, co przyczyni się do „podniesienia jakości oferty edukacyjnej szkół a za tym do lepszych wyników w nauce osiąganych przez uczniów" (SZOP). W efekcie realizacji nastąpi pozytywna zmiana-zwiększenie jakości usług edukacyjnych. Poprzez powszechny charakter (wszyscy uczniowie w klasach I) i działania równościowe, projekt wpłynie na sytuację zarówno kobiet i mężczyzn. Wartość dodana to:

wzrost potencjału merytorycznego Projektodawcy i Partnera wzbogacający ich o doświadczenia, które nie byłyby możliwe bez wsparcia EFS
wzrost świadomości mieszkańców terenów wiejskich w zakresie pozytywnego wizerunku EFS
wyposażenie n-li w umiejętności, które wykorzystają w kolejnych latach pracy.
sprzęt umożliwiający kontynuację programu.

VI. Zarządzanie projektem:

Na czas Projektu powołany został Zespół Zarządzający (ZZ) -zarządzanie administracyjne i Grupa Sterująca(GS) -zarządzanie strategiczne wspólnie z Partnerem. Do ZZ zatrudnione zostały osoby z kompetencjami gwarantującymi prawidłową realizację i zachowanie efektów po zakończeniu. Zespół został przeszkolony na temat równości szans kobiet i mężczyzn, osób niepełnosprawnych, przepisów prawa oraz zarządzania środowiskowego. Stosowana jest metodyka Struktury Podziału Prac. Spotkania ZZ odbywają się min. 1 raz na kwartał oraz w miarę potrzeb. W skład Grupy Sterującej wchodzą: koordynator, konsultant, wszyscy dyrektorzy szkół, przedstawiciel Lidera i Partnera.

Decyzje w ZZ jak i GS podejmowane są demokratycznie według zasady równych szans kobiet i mężczyzn.

Partner uczestniczy w projekcie na każdym etapie-przygotowania wniosku, realizacji aż do zakończenia. Partnerstwo zostało nawiązane ze względu na to, że Fundacja "Elementarz" będąca organem prowadzącym szkoły objęte projektem jest nieliczną, poza Wnioskodawcą instytucją, zajmującą się tematyką pracy w klas łączonych. Z Partnerem SNEP współpracował w 2012/13 roku wdrażając jako jedyna instytucja w Polsce koncepcję BLP. W relacjach partnerskich stosowana jest izomorficzna struktura organizacyjna. Po zakończeniu projektu kontynuowana będzie współpraca, by zachować jego trwałość.

SNEP i Fundacja Elementarz posiadają odpowiedni potencjał kadrowy (osoby przeszkolone w realizacji POKL) i techniczny (biura wyposażone w zaplecze komputerowe, teleinformatyczne, sale lekcyjne).

Promocja obejmuje stronę internetową, tabl. informacyjne opatrzone logotypami EFS

Monitoring rzeczowy i finansowy, prowadzony min 1x na kwartał, będzie obejmował:

Monitoring realizacji poszczególnych zadań (zgodność z przepisami prawa, prawidłowość, terminowość, zgodność wydatków z budżetem, efektywność podejmowanych wydatków, stopień osiągnięcia zakładanych rezultatów i produktów)
Monitoring uczestników (ocena jakości oferowanego wsparcia - obserwacje nieuczestniczące, lekcje pokazowe, badanie kompetencji uczniów)
Monitoring jakości programu (raporty opisujące stopień wdrażania programu oraz jego mocne i słabe strony, ankiety dla nauczycieli).

Na zakończenie opracowany zostanie raport z badań ex ante, on going, ex post.